0

0

دامنه های شمالی قوشه داغ با توجه به شرایط لیتولوژیکی، هیدرولوژیکی، جهت گیری دامنه ها، اقلیم (و گاه پالئو کلیما) و ویژگیهای سازندهای سطحی، از مستعدترین مناطق برای وقوع لغزشها، محسوب می شوند. سهم عوامل خارجی و داخلی در وقوع لغزش ها در سرتاسر منطقه یکسان نیست. در بخش هایی از منطقه به دلیل افزایش رطوبت در سازندهای سطحی تشکیل دهنده شیب های طبیعی، در برخی فصول حرکت مواد دامنه ای به طور دوره ای صورت می گیرد. در فصول پرآب این جابجایی مختص به لایه رسی کم ضخامت در روی دامنه ها است. اما در بخش اعظم منطقه، سازندهای سطحی به توجه به ویژگیهایی که دارند، نسبت به دریافت رطوبت عکس العمل شدیدی از خود نشان می دهند. در چنین بخش هایی، سهم عوامل خارجی در وقوع لغزش ها بسیار برجسته تر از عوامل داخلی است. حد پلاستسیته (PL%) در10 نمونه جمع آوری شده، از 26 (نزدیکی روستای کوتلر)، تا فاقد پلاستستیته (N.P)، (بخش های دیگر منطقه) متفاوت است.  

به لحاظ شرایط حاکم و وجود بستر مساعد (از نظر لیتولوژی، پدولوژی و توپوگرافی)، دامنه های شمالی قوشه داغ از نظر وقوع حرکات توده ای (لغزش و ریزش و ...) از ناپایدارترین و همچنین از نظر تشکیل و توسعه خندق ها، از مستعدترین مناطق محسوب می شود. در اثر تشکیل و توسعه خندق ها در منطقه مقدار قابل کشت سطوح شیب دار در اختیار شبکه های زهکشی قرار می گیرند. به همین دلیل بررسی و مطالعه دقیق علل تشکیل و توسعه خندق ها در منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. در بررسی علل و عوامل خندق زایی، نقش عوامل مرفوژنز و توپوگرافی همواره مدنظر قرار دارد. شیب و طول دامنه، اختلاف ارتفاع، شکل دامنه به عنوان مهمترین عوامل توپوگرافی در نحوه جریان رواناب ها و افزایش و یا کاهش قدرت فرسایش دهی آنها نقش عمده ای ایفا می کند. در مقاله حاضر از طریق روش های کمی، رابطه عوامل توپوگرافی در توسعه سر خندق ها مورد تجزیه و تحلیل کمی قرار گرفته است. نتایج حاصل از این تجزیه و تحلیل ها نشان می دهد که سهم طول دامنه در طویل شدن خندق های منطقه به مراتب بیش از سایر عوامل توپوگرافی دخیل در رشد خندق ها است؛ به طوری که اگر طول دامنه افزایش یابد و سایر عوامل ثابت نگاه داشته شوند، پتانسیل فرسایش خاک در سطوح شیب دار 2.5 برابر افزایش خواهد یافت. سهم دامنه های مقعر که در اثر عمل برفساب و لغزش (و یا بنحوی در اثر تغییر در شیب دامنه ها) پدید می آیند، در تشکیل و توسعه خندق های منطقه قابل توجه است. خندق های متعددی که در پای چنین دامنه هایی پدید آمده اند از نقش و سهم مهم دامنه های مذکور در تشکیل و توسعه خندق ها حکایت می کنند.  

دامنه شمالی توده نفوذی کیامکی با توجه به ارتفاع زیاد (3414 متر) و جهت گیری دامنه شمالی آن و نیز نبود عوامل تاثیرگذار دیگر مثل عامل فعالیت های تکتونیکی و ناچیز بودن دخالت های انسانی، نمونه موردی خوبی برای طرح چنین موضوعی می باشد. در این پژوهش، برخی اشکال ژئومورفیکی که ایجاد آن مستلزم گذشت زمانهای طولانی بوده و نقش اقلیم در ایجاد آنها شناخته شده است، از راه کارهای میدانی، تفسیر نقشه های توپوگرافی، نقشه های زمین شناسی و عکس های هوایی بررسی شده اند. دره های پر شده، سیستم های پرتگاه- تالوس، تالوس بهمنی، روانه های بلوکی و یخچال های سنگی موروثی از جمله اشکال دامنه ای، فازهای انباشتی و کاوشی، روانه های خرده سنگی، تغییرات در اندازه مواد و تشکیل توفا از جمله پدیده های مرتبط با تغییرات اقلیمی در مخروط افکنه پرسیان هستند. بر اساس نتایج این پژوهش، سیمای ژئومورفیکی منطقه لااقل در کواترنری، از عوامل اقلیمی و تغییرات آن تاثیر پذیرفته است. تحلیل ساختار رخساره ای نهشته های مخروط افکنه و ترتیب لایه ها بر اساس سن نسبی نشان داد که نوع نهشته ها در دوره های گرم از نوع توفا و در دوره های سرد از نوع کنگلومرا بوده است. در بررسی اشکال ژئومورفیکی منطقه آثاری از دوره گرم اوایل هولوسن، دوره سرد «یانگر درایاس» و دوره گرم تر حد فاصل دوره های سرد هم زمان با عصر آهن و عصر کوچک یخبندان، نیز دیده می شود. آن چه مهم است این است که ما باید منتظر واکنش های سریع ژئومورفولوژیکی به تغییرات ناشی از عوامل بیرونی در این گونه نواحی و به خصوص منطقه مطالعه شده باشیم. با توجه به روند افزایشی دمای منطقه، در حال حاضر کنترل و پایش سیستم های هیدرولوژیکی منطقه در کنار توجه به روند افزایشی یا کاهشی دما و بارش، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.

فرایند تشکیل و توسعه آیکندها در محدوده مورد مطالعه با ساختار زمین شناسی، سنگ شناسی و مواد سطحی متنوع، بسیار پیچیده است. در این ناحیه وجود بستر مساعد از نظر نوع خاک، دخالت عوامل توپوگرافی و عوامل اقلیمی، زمینه مساعدی را برای تشکیل آبکندها فراهم ساخته است. در این مطالعه، پارامترهای دخیل در فرایند آبکندزایی مورد توجه قرار گرفته و به صورت میدانی و آزمایشگاهی مورد بررسی دقیق قرار گرفته اند. نتایج این بررسی ها نشان می دهد که نقش رطوبت خاک و همچنین نقش عوامل اقلیمی نظیر رگبارها، دما و برفساب از جمله موارد مهم و مورد توجه در تشکیل آبکندهای منطقه به شمار می آیند. منفی بودن ws یا کمبود رطوبت خاک در اوایل بهار و پاییز که سطوح دامنه ها توسط گیاهان محافظت نمی شود و یا پس از برداشت محصول، سطح زمین به شدت آشفته می شود، تاثیر عمده ای در تشکیل وتوسعه آبکندها در سطوح و پای دامنه های منطقه دارد. نقش سنگ شناسی و سازندهای سطحی در فرایند آبکندزایی بسیار قابل ملاحظه است. بخش عمده ای از آبکندهای منطقه، بویژه آبکندهای خطی و یک سر، در روی مارن ها و سیلت ها، به عنوان مواد سطحی حساس به زایش چنین پدیده هایی، تشکیل و توسعه یافته اند. این در حالی است که توسعه آبکندهای چند سر در روی آبرفت های قدیمی صورت گرفته است.

محدوده مورد مطالعه، در دامنه های شمال غربی سبلان و دامنه های شمالی قوشه داغ 38°30'-38°15') عرض شمالی و 47°38'-47°00' طول شرقی) قرار گرفته است. این منطقه به طور عمده از سنگ های آتشفشانی جدید (دوران چهارم) تشکیل یافته و سنگ بستر توسط واریزه ها، سنگ های درشت تر و کوه رفت ها پوشیده شده است. اجتماع جریان های واریزه ای و تشکیل مخروط های واریزه ای بزرگتر (با قطر بیشتر از چندین متر)، اغلب نشان دهنده استعداد این سنگ ها به رها نمودن واریزه ها است. استعداد این سنگ ها به تشکیل واریزه ها، همراه با شرایط اقلیمی مساعد و حضور تکه های برفی در اغلب ماه های سال، باعث شده است که جریان های واریزه ای منطقه همواره فعال باقی بمانند. واریزه ها که عمدتا در آبراهه هایی درجه 2 و 3 واقع شده اند، در اثر دخالت عوامل مختلف، مانند وقوع سیلاب ها، جابه جا شده و موجب تغییر مورفولوژی بسترهای طبیعی آب گردیده اند. انباشتگی جریان های واریزه ای در پای یکی از دیواره های دره ها موجب تغییر آرایش جریان رودخانه ها و در نتیجه فرسایش پای دیواره مقابل می شود. جریان های واریزه ای منطقه مورد مطالعه، تحت تاثیر وضعیت توپوگرافی و دخالت عوامل مورفوژنز، مشخصات خاص خود را دارند. طول جریان های واریزه ای (به عنوان یک متغیر بسیار مهم) در محدوده مورد بررسی، معمولا بزرگتر از پهنای آنهاست. این میزان به طور متوسط سه تا پنج برابر برآورد شده است. نسبت مذکور در جریان های واریزه ای قدیمی بالا و در جریان های واریزه ای کنونی، پایین است. نتایج حاصل از بررسی های کمی و تحلیل های آماری و با استفاده از رگرسیون چند متغیره نشان می دهد که، در بزرگ شدن طول مخروط واریزه ها که معرف حجیم شدن واریزه های تشکیل شده در پای دامنه هاست، نقش عمق معبر بسیار برجسته است.